القضاء المستعجل بين الفقه والقانون وتطبيقاته في المحاكم الشرعية

(Summar ـurisdiction Between Islamic Jurisprudence and Civil Law: Applications in Sharia Courts)

المؤلفون

  • أيمن عبد الحميد عبد المجيد البدارين (Ayman Abdul-Hamid Abdul-Majid Al-Badarin)
  • جمانة إسماعيل أبو اذريع (Jumana Ismail Abu Edraya)

الملخص

تناول الباحثان في هذه الدراسة موضوع القضاء المستعجل في المحاكم الشرعية الفلسطينية، وسلطا الضوء على دوره الحيوي في تحقيق العدالة الناجزة وحماية الحقوق ذات الطابع العاجل، والتي قد يؤدي تأخير الفصل فيها إلى أضرار يصعب تداركها أو إزالتها لاحقاً. وتبرز أهمية هذا البحث في ظل الحاجة المتزايدة إلى نظام قضائي يتميّز بالسرعة والكفاءة في التعامل مع النزاعات الطارئة، لا سيّما في القضايا التي تتعلق بحقوق الأفراد الأساسية كالنفقة، والحضانة، وضبط التركات، ومنع السفر، وغيرها من الحالات التي تستدعي تدخلاً قضائياً فورياً للحيلولة دون تفاقم الضرر. وتهدف الدراسة إلى استعراض مفهوم القضاء المستعجل، ونشأته وتطوره، ومشروعيته، وخصائصه، وأهميته وفوائده وإيجابياته وسلبياته، وأوجه الشبه والفرق بينه وبين القضاء التقليدي، وشروطه، وتكييفه الشرعي والقانوني، وطرق الطعن والدفوع بالدعوى المستعجلة، ودراسة أمثلة للتطبيقات القضائية المستعجلة وأثرها على سير العدالة، وتقييم كفاءة هذا النظام القضائي مقارنة بالإجراءات التقليدية، وسعت الدراسة إلى تقييم مدى كفاءة القضاء المستعجل مقارنة بالإجراءات القضائية التقليدية، وقياس أثره في تسريع الوصول إلى العدالة، وتعزيز الاستقرار الأسري والمجتمعي، لا سيّما في ظل التحديات القانونية المعاصرة. وقد توصل الباحثان إلى نتائج هامة أبرزها أن القضاء المستعجل إجراء سريع يهدف إلى حماية الحقوق عبر قرارات مؤقتة دون التأثير على جوهر القضية، وأنه قضاء مشروع يستند إلى الشريعة الإسلامية التي تدعو إلى سرعة الفصل في المنازعات لتجنب الأضرار، وأن الأحكام المستعجلة تُنَفَّذُ فور صدورها دون إمكانية الطعن فيها، وأنها تشمل تدابير وقائية مثل ضبط التركة، ومنع السفر، أو التصرف في الأموال لحماية الحقوق، وأثبت الباحثان أن القضاء المستعجل يسهم بشكل فعال في الحفاظ على حقوق الأطراف ويعزز استقرار المجتمع من خلال من خلال حل النزاعات في القضايا ذات الطابع العاجل بسرعة وكفاءة.

الكلمات المفتاحية: القضاء المستعجل، القضاء الشرعي، المشروعية، الإجراءات، الآثار.

التنزيلات

بيانات التنزيل غير متوفرة بعد.

المراجع

Abū al-Wafāʾ, Aḥmad, Naẓariyyat al-Aḥkām fī Qānūn al-Murāfaʿāt, al-ṭabʿah al-khāmisah, (Alexandria: Munshaʾat al-Maʿārif, 1985).

al-Baldāwī, ʿAdnān, al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil wa-al-Walāʾī fī al-Tashrīʿ al-ʿIrāqī, baḥth muqaddam ilá al-Maʿhad al-Qaḍāʾī, (Baghdad, 1988).

al-Bukhārī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Ismāʿīl b. Ibrāhīm b. al-Mughīrah b. Bardizbah, Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, taḥqīq: Jamāʿah min al-ʿUlamāʾ, al-ṭabʿah al-Sulṭāniyyah, (Cairo: al-Maṭbaʿah al-Kubrā al-Amīriyyah, 1311 H), bi-amr al-Sulṭān ʿAbd al-Ḥamīd al-Thānī

Abū al-Baṣal, ʿAbd al-Nāṣir Mūsá, Naẓariyyat al-Ḥukm al-Qaḍāʾī fī al-Sharīʿah wa-al-Qānūn, taqdīm: Muḥammad Naʿīm Yāsīn, (Jordan: Dār al-Nafāʾis).

al-Ḥimṣī, Muḥammad Ṭalāl, Naẓariyyat al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil fī Qānūn Uṣūl al-Muḥākamāt al-Madaniyyah al-Urduniyyah, (ʿAmmān: Dār al-Bashīr, 1st edition, 1996).

al-Mālikī, Khālid, Qāḍī al-Umūr al-Mustaʿjilah fī al-Tashrīʿ al-Sūrī, (Damascus, 1979).

al-Nimr, Amīnah Muṣṭafá, Manāṭ al-Ikhtiṣāṣ wa-al-Ḥukm fī al-Daʿāwá al-Mustaʿjilah, (Alexandria: Munshaʾat al-Maʿārif, 1967).

al-Qaḍāh, Mufliḥ, Uṣūl al-Tanfīdh Wifqan li-Qānūn al-Ijrāʾ al-Urdunī, (n.p., n.d.).

al-Qarāfī, Abū al-ʿAbbās Shihāb al-Dīn Aḥmad b. Idrīs b. ʿAbd al-Raḥmān al-Mālikī, al-Furūq = Anwār al-Burūq fī Anwāʾ al-Furūq, (n.p.: ʿĀlam al-Kutub, n.e., n.d.).

al-Qaysī, Abū Muḥammad Makkī b. Abī Ṭālib Ḥammūsh b. Muḥammad b. Mukhtār al-Qaysī al-Qayrawānī thumma al-Andalusī al-Qurṭubī al-Mālikī, al-Hidāyah ilá Bulūgh al-Nihāyah fī ʿIlm Maʿānī al-Qurʾān wa-Tafsīrih, taḥqīq: Majmūʿat Rasaʾil Jāmiʿiyyah bi-Kulliyyat al-Dirāsāt al-ʿUlyā – Jāmiʿat al-Shāriqah, bi-ishrāf A. D. al-Shāhid al-Būshīkhī, (Sharjah: Kulliyyat al-Sharīʿah, 1st edition, 1429 H / 2008).

al-Sharqāwī, ʿAbd al-Munʿim, Sharḥ al-Murāfaʿāt al-Madaniyyah wa-al-Tijāriyyah, al-ṭabʿah al-thāniyah, (Cairo: Dār al-Nashr li-al-Jāmiʿāt al-Miṣriyyah).

al-Sijistānī, Abū Dāwūd Sulaymān b. al-Ashʿath b. Isḥāq b. Bishr b. Shaddād b. ʿAmr al-Azdī, Sunan Abī Dāwūd, taḥqīq: Muḥammad Muḥyī al-Dīn ʿAbd al-Ḥamīd, (Ṣaydā – Beirut: al-Maktabah al-ʿAṣriyyah).

al-Subkī, Tāj al-Dīn ʿAbd al-Wahhāb b. ʿAlī b. ʿAbd al-Kāfī, al-Ashbāh wa-al-Naẓāʾir, taḥqīq: ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al-Mawjūd – ʿAlī Muḥammad Muʿawwaḍ, (Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1st edition, 1411 H / 1991).

al-Takrūrī, ʿUthmān, al-Kāfī fī Sharḥ Qānūn Uṣūl al-Muḥākamāt al-Madaniyyah wa-al-Tijāriyyah Raqm 2 li-Sanat 2001, al-ṭabʿah al-thāniyah, (Ghazza: Maktabat Nīsān, 1430 H / 2009).

al-Ṭalāʿī, Muḥammad b. al-Faraj al-Qurṭubī al-Mālikī, Abū ʿAbd Allāh Ibn al-Ṭallāʿ, Aqḍiyat Rasūl Allāh ṣallá Allāh ʿalayhi wa-Ālihi wa-Sallam, (Beirut: Dār al-Kitāb al-ʿArabī)

ʿUthmān, Muḥammad Raʾfat, al-Niẓām al-Qaḍāʾī fī al-Fiqh al-Islāmī, (Beirut: Dār al-Bayān, 2nd edition, 1415 H / 1994).

Dāwūd, Aḥmad Muḥammad ʿAlī, al-Qarārāt al-Istiʾnāfiyyah fī Uṣūl al-Muḥākamāt al-Sharʿiyyah wa-Manāhij al-Daʿwá, (ʿAmmān: Maktabat Dār al-Thaqāfah li-al-Nashr wa-al-Tawzīʿ, 1st edition, 1418 H / 1998).

Ghānim, Yāsīn, al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil wa-Mashākiluh al-ʿAmaliyyah fī al-Waṭan al-ʿArabī, (Syria: Tanwīr li-al-Khidamāt al-Ṭibāʿiyyah, 1st edition, 1999).

Hāshim, Maḥmūd, Qānūn al-Qaḍāʾ al-Madanī, (Cairo: Dār al-Fikr al-ʿArabī)

Harjah, Muṣṭafá Majdī, Aḥkām wa-Ārāʾ fī al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil wa-al-Tanfīdh al-Waqtī, (Cairo: Dār al-Thaqāfah li-al-Ṭibāʿah wa-al-Nashr, 1986).

Ibn Fāris, Aḥmad b. Fāris b. Zakarīyā al-Qazwīnī al-Rāzī, Maʿjam Maqāyīs al-Lughah, taḥqīq: ʿAbd al-Salām Muḥammad Hārūn, (Beirut: Dār al-Fikr, 1399 H / 1979).

Ibn Fūrak, Muḥammad b. al-Ḥasan b. Fūrak al-Anṣārī al-Aṣbahānī, Abū Bakr, Tafsīr Ibn Fūrak min Awwal Sūrat al-Muʾminūn ilá Ākhir Sūrat al-Sajdah, dirāsah wa-taḥqīq: ʿAllāl ʿAbd al-Qādir Bandawīsh, (Saudi Arabia: Jāmiʿat Umm al-Qurá, 1st edition, 1430 H / 2009).

Ibn Kathīr, Abū al-Fidāʾ Ismāʿīl b. ʿUmar b. Kathīr al-Qurashī al-Baṣrī thumma al-Dimashqī, Tafsīr al-Qurʾān al-ʿAẓīm, taḥqīq: Sāmī b. Muḥammad al-Salāmah, (Riyadh: Dār Ṭayyibah, 2nd edition, 1420 H / 1999).

Ibn Khaldūn, ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad b. Muḥammad, Dīwān al-Mubtadaʾ wa-al-Khabar fī Tārīkh al-ʿArab wa-al-Barbar wa-Man ʿĀṣarahum min Dhawī al-Shaʾn al-Akbar, taḥqīq: Khalīl Shaḥādah, (Beirut: Dār al-Fikr, 2nd edition, 1408 H / 1988).

Ibn Manẓūr, Muḥammad b. Mukarram b. ʿAlī, Abū al-Faḍl, Jamāl al-Dīn, Lisān al-ʿArab, (Beirut: Dār Ṣādir, 3rd edition, 1414 H).

Ibn Najīm, Zayn al-Dīn b. Ibrāhīm b. Muḥammad, al-Ashbāh wa-al-Naẓāʾir ʿalá Madhhab Abī Ḥanīfah al-Nuʿmān, ḥawāshī wa-takhārīj: al-Shaykh Zakariyyā ʿUmayrāt, (Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1st edition, 1419 H / 1999).

ʿIyād, Muṣṭafá wa-ʿUwīḍah, Nāẓim, al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil wa-Ḍarūratuh fī Filasṭīn, (Ghazza: n.p., 1998).

ʿIzz al-Dīn al-Dīnāsūrī wa-Ḥāmid ʿAkkāz, al-Taʿlīq ʿalá Qānūn al-Murāfaʿāt, al-ṭabʿah al-khāmisah, (Cairo: Maṭābiʿ Muʾassasat Rūz al-Yūsuf, 1988).

Jamīʿī, ʿAbd al-Absaṭ wa-Ibrāhīm, Muḥammad Maḥmūd, Mabādiʾ al-Murāfaʿāt, (Cairo: Dār al-Fikr al-ʿArabī, 1987).

Lajnah muʾallafah min ʿUlamāʾ wa-Fuqahāʾ fī al-Khilāfah al-ʿUthmāniyyah, Majallat al-Aḥkām al-ʿAdliyyah, taḥqīq: Najīb Hawāwīnī, (Karachi: Nūr Muḥammad, Kārkhānah Tijārat al-Kutub).

Maḥmūd Zakī Shams, al-Nafādh al-Muʿajjal fī al-Tashrīʿāt al-Sūriyyah wa-al-Lubnāniyyah, (Damascus: Maṭbaʿat Khālid b. al-Walīd, 1999).

Mālik b. Anas, al-Muwaṭṭaʾ, taḥqīq: Muḥammad Muṣṭafá al-Aʿẓamī, (Abū Ẓabī: Muʾassasat Zāyid b. Sulṭān Āl Nahyān li-al-Aʿmāl al-Khayriyyah wa-al-Insāniyyah, 1st edition, 1425 H / 2004).

Maʿwaḍ ʿAbd al-Tawwāb, al-Wasīṭ fī Qaḍāʾ al-Umūr al-Mustaʿjilah, (Alexandria: Munshaʾat al-Maʿārif, 1984).

Muḥammad ʿAlī Rātib, Muḥammad Miṣr al-Dīn Kāmil, Muḥammad Fārūq Kāmil, Qaḍāʾ al-Umūr al-Mustaʿjilah, (Cairo: Dār ʿĀlam al-Kutub, 7th edition, 1985).

Muṣṭafá Majdī Harjah, Aḥkām wa-Ārāʾ fī al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil: Munāzaʿāt al-Tanfīdh al-Waqtiyyah fī al-Mawād al-Madaniyyah wa-al-Tijāriyyah, (n.p., 1991–1992).

Muẓaffar, Manṣūr b. Muḥammad b. ʿAbd al-Jabbār b. Aḥmad al-Marwazī al-Samʿānī al-Tamīmī, Tafsīr al-Qurʾān, taḥqīq: Yāsir b. Ibrāhīm wa-Ghunaym b. ʿAbbās b. Ghunaym, (Riyadh: Dār al-Waṭan, 1st edition, 1418 H / 1997).

Qānūn Uṣūl al-Muḥākamāt al-Sharʿiyyah al-Urdunī, sāri al-nafādh fī al-Ḍiffah al-Gharbiyyah, Raqm (31), li-Sanat 1959

Qarāʿah, Maḥmūd ʿAlī, Mulakhkhaṣ al-Uṣūl al-Qaḍāʾiyyah fī al-Murāfaʿāt al-Sharʿiyyah wa-Mudhakkirat al-Tawthīqāt al-Sharʿiyyah, (Cairo: Maṭbaʿat al-Nahḍah, 2nd edition).

Ṣāwī, Aḥmad al-Sayyid, al-Wasīṭ fī Sharḥ Qānūn al-Murāfaʿāt al-Madaniyyah wa-al-Tijāriyyah, (n.p., n.e., 2010).

Sayf al-Naṣr, Sulaymān Muḥammad, al-Qāḍī wa-al-Mutaqāḍī fī al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil, (Cairo: al-Maktabah al-Qānūniyyah, 1991).

Shams, Maḥmūd Zakī, Qaḍāʾ al-Umūr al-Mustaʿjilah fī Tashrīʿāt al-Jumhūriyyah al-ʿArabiyyah al-Sūriyyah, (Damascus: n.p.).

Ṭāriq Ziyād, al-Qaḍāʾ al-Mustaʿjil bayna al-Naẓariyyah wa-al-Taṭbīq, (Ṭarābulus, Lebanon: al-Muʾassasah al-Ḥadīthah li-al-Kitāb, 1st edition, 1993).

ʿUkūsh, Ḥasan, al-Mustaʿjil fī al-Fiqh wa-al-Qaḍāʾ, (Cairo: Maktabat al-Qāhirah al-Ḥadīthah, 1957).

ʿUmar, Nabīl Ismāʿīl, Suluṭat al-Qāḍī al-Taqdīriyyah fī al-Mawād al-Madaniyyah wa-al-Tijāriyyah, al-ṭabʿah al-ūlá, (Alexandria: Munshaʾat al-Maʿārif, 1984).

التنزيلات

منشور

2025-07-31

كيفية الاقتباس

(Ayman Abdul-Hamid Abdul-Majid Al-Badarin) أ. ع. ا. ع. ا. ا. ., & (Jumana Ismail Abu Edraya) ج. إ. أ. ا. (2025). القضاء المستعجل بين الفقه والقانون وتطبيقاته في المحاكم الشرعية: (Summar ـurisdiction Between Islamic Jurisprudence and Civil Law: Applications in Sharia Courts). التجديد - مجلة فكرية محكمة, 29(58), 347–395. استرجع في من https://journals.iium.edu.my/at-tajdid/index.php/tajdid/article/view/1162